Farmakodynamika to dział farmakologii zajmujący się wpływem leków na organizm, czasem trwania odpowiedzi oraz ich wzajemnym oddziaływaniem na ustrój.

Skuteczność to maksymalny efekt działania leku, co można wytłumaczyć na następującym przykładzie: aspiryna i morfina wywołują zniesienie bólu, ale różnią się skutecznością działania. Morfina silniej niż aspiryna łagodzi ból, więc jest skuteczniejsza.

Siła działania to stężenie, przy którym obserwuje się 50% efektu działania leku. Czyli, jeśli stężenie leku A, przy którym obserwuje się 50% efektu działania jest niższe niż stężenie leku B, przy którym obserwuje się ten sam efekt to mówimy, że lek A ma większą siłę działania.

Indeks terapeutyczny charakteryzuje bezpieczeństwo leków i zwykle podaje się go w formie współczynnika, jako stosunek LD50 do ED50: Indeks terapeutyczny = LD50/ED50. Zapamiętaj, że im większą wartość ma indeks terapeutyczny, tym lek jest bezpieczniejszy. Generalnie, za leki o dobrym profilu bezpieczeństwa uważa się te, których indeks terapeutyczny przekracza 10.

Interakcje farmakodynamiczne to zjawiska polegające na wzajemnym oddziaływaniu (synergistycznym lub antagonistycznym) podanych jednocześnie kilku leków lub leków z żywnością, prowadzące do zmiany końcowego efektu ich działania.

W wyniku interakcji może nastąpić:

• zmniejszenie lub zwiększenie siły działania leku,
• skrócenie lub wydłużenie czasu działania leku,
• pojawienie się nowego działania nie występującego po stosowaniu każdego z leków.

Agonizm

Zdolność związku do wywoływania działania po utworzeniu kompleksu z receptorem nazywana jest aktywnością wewnętrzną. Jest to miara maksymalnego działania, jakie może wywoływać dana substancja.
Agonistą nazywa się substancję, która wykazuje zarówno powinowactwo do receptora, jak i aktywność
wewnętrzną.

Aktywność wewnętrzna najczęściej obliczana jest jako relatywna aktywność wewnętrzna α. Odpowiada ona ilorazowi efektu wywoływanego przez dany ligand (E_A) i maksymalnego efektu możliwego
w danym układzie biologicznym (E_m): α =E_A/E_m.
Maksymalna relatywna aktywność wewnętrzna jest równa 1. Agoniści o aktywności wewnętrznej równej 1 określani są jako pełni agoniści, z kolei substancje o aktywności wewnętrznej większej niż 0, a mniejszej niż 1 nazywa się częściowymi agonistami.

Antagonizm

Antagonista to substancja, która hamuje lub całkowicie blokuje efekt aktywacji receptora. Zwróć uwagę, że długie oddziaływanie antagonisty na receptory może powodować wzrost ich gęstości i liczby. Takie zjawisko nazywamy sensetyzacją.

Antagonistów można podzielić na następujące typy:

• kompetycyjni,
• niekompetycyjni,
• funkcjonalni,
• chemiczni.

Antagonizm konkurencyjny (kompetycyjny)

O antagonizmie kompetycyjnym mówimy wtedy gdy dwa leki wiążą się do receptorów w tym samym miejscu. Kompetycyjni antagoniści wykazują więc powinowactwo do receptora, w przeciwieństwie natomiast do agonistów nie są zdolni do wywołania efektu, czyli nie wykazują aktywności wewnętrznej (α=0).

Przykłady leków będących antagonistami kompetycyjnymi to:

• atropina – acetylocholina,
• nalokson – morfina,
• flumazenil – benzodiazepiny.

Antagonizm czynnościowy (funkcjonalny)

Antagoniści funkcjonalni działają na różne miejsca uchwytu wywołując przeciwstawny efekt na organizm. Przykładem antagonistów tego typu są: acetylocholina – noradrenalina.

Antagonizm chemiczny

O antagonizmie chemicznym mówimy wtedy, gdy leki reagują z sobą tworząc związek nieaktywny lub o słabszym działaniu. Przykładem tego typu antagonistów są: heparyna niefrakcjonowana -siarczan protaminy.

Przykłady istotnych klinicznie interakcji o charakterze antagonizmu

Do interakcji o charakterze antagonistycznym, które wykorzystywane są w praktyce zaliczamy połączenia takie jak:

• morfina – nalokson,
• pochodne benzodiazepiny –  flumazenil,
• pilokarpina, fizostygmina – atropina,
• warfaryna, acenokumarol – witamina K,
• dabigatran – idarucizumab,
• heparyna niefrakcjonowana – siarczan protaminy,
• paracetamol – acetylocysteina,
• leki wywołujące blok polaryzacyjny – neostygmina.

Synergizm

Synergizm jest to jednokierunkowe działanie leków powodujące nasilenie ich działania.

Przykłady korzystnych klinicznie interakcji o charakterze synergizmu:

• Farmakoterapia bólu:
  Koanalgetyki (kodeina, leki przeciwpadaczkowe nowej generacji, TLPD)
• Farmakoterapia nadciśnienia tętniczego:
  Β-blokery – inhibitory konwertazy angiotensyny (ACEI) – diuretyki
• Farmakoterapia infekcji:
  Trimetoprim – sulfametoksazol
• Farmakoterapia choroby niedokrwiennej serca:
  kwas acetylosalicylowy (ASA) – nitraty – Β-blokery – statyny
• Farmakoterapia choroby wrzodowej:
  Inhibitory pompy protonowej (IPP) – chemioterapeutyki/antybiotyki- sole bizmutu.

Niepożądane interakcje leków

W praktyce spotkasz się z wieloma niepożądanymi interakcjami leków, które mogą wystąpić podczas jednoczesnego zastosowania u chorego dwóch lub więcej leków, bądź leku z pożywieniem

Interakcje lek-lek

Zapamiętaj, że potencjalna interakcja to taka, która zagraża pacjentowi (może wystąpić, sugeruje to literatura), ale nie zaobserwowano jej klinicznie, a rzeczywista to taka, która daje objawy. Przykładowo jeśli pacjent stosuje jednocześnie NLPZ i kwas acetylosalicylowy, może krwawić z przewodu pokarmowego. Jest to potencjalny problem lekowy (a dokładnie potencjalna interakcja). Natomiast jeśli zaobserwowano czarne smoliste stolce, jest to rzeczywisty problem (interakcja).

Kluczowe dla bezpieczeństwa pacjenta jest zidentyfikowanie najważniejszych i klinicznie istotnych interakcji leków. Z wymienionymi niżej interakcjami możesz mieć do czynienia podczas pracy w aptece.

Zwróć uwagę, że nie należy łączyć leków wydłużających odstęp QT takich jak:

• leki przeciwhistaminowe I generacji (hydroksyzyna),
• antybiotyki (erytromycyna, klarytromycyna),
• chemioterapeutyki (fluorochinolony, ciprofloksacyna),
• prokinetyki (cisaprid),
• leki przeciwwymiotne( antagoniści receptora 5-HT3, ondasetron),
• leki przeciwmalaryczne (chlorochinina, hydroksycholorchina, piperachina,  artenimol, dihydroartemizyna),
• leki przeciwarytmiczne (amiodaron, sotalol),
• leki przeciwdepresyjne (amitryptylina, doksepina),
• leki przeciwpsychotyczne (chloropromazyna, sertindol).

Nie należy łączyć leków o działaniu nefro- i ototoksycznym takich jak:

• aminoglikozydy,
• antybiotyki glikopeptydowe (wankomycyna),
• furosemid.  

Jednoczesne stosowanie statyn i fibratów zwiększa ryzyko rabdomiolizy i uszkodzeń wątroby.

Nasilenie depresyjnego wpływu na OUN może wystąpić przy jednoczesnym stosowaniu alkoholu i następujących grup leków:

• antydepresanty,
• neuroleptyki,
• anksjolityki,
• przeciwhistaminowe I generacji,
• przeciwpadaczkowe.

Stosowanie kwasu acetylosalicylowego i ibuprofenu skutkuje osłabieniem działania przeciwpłytkowego kwasu acetylosalicylowego.

Ze względu na możliwość wystąpienia zaburzeń równowagi elektrolitowej nie należy łączyć:

• Inhibitorów konwertazy angiotensyny (IKA), sartanów, diuretyków oszczędzających potas (spironolakton) – może to prowadzić do hiperkaliemii,
• diuretyków, glikokortykosteroidów, leków przeczyszczających, amfoterycyny B – może to prowadzić do hipokaliemii,
• glikozydy nasercowe zwiększają toksyczność w przypadku hipokaliemii.

Ze względu na ryzyko wystąpienia zespołu serotoninowego nie należy łączyć leków wpływających na metabolizm serotoniny, takich jak:

• SSRI – inhibitory MAO (moklobemid),
• leki hamujące zwrotny wychwyt NA i 5-HT (wenlafaksyna, milnacipran),
• TLPD,
• sibutramina,
• tramadol,
• linezolid,
• leki mające właściwości antagonistyczne do receptora 5-HT (tryptany, np. sumatryptan),
• dekstrometorfan.

Interakcje leków z pożywieniem

Na działanie leków mogą wpływać nie tylko inne leki, ale również składniki pożywienia. Do najważniejszych interakcji leków z jedzeniem należą:

• mleko – niektóre antybiotyki i fluorochinolony – mleko zawiera jony Ca²⁺, Fe²⁺, Mg²⁺, Al³⁺, które hamują wchłanianie niektórych antybiotyków m.in. z grupy tetracyklin oraz fluorochinolonów,
• sok grejpfrutowy – leki metabolizowane przez CYP3A4 – sok grejpfrutowy jest silnym inhibitorem CYP3A4. Zahamowanie aktywności enzymu powoduje wzrost stężenia leku we krwi i zwiększenie efektu działania, a po przekroczeniu indeksu terapeutycznego nawet działanie toksyczne. Do leków wchodzących w tą interakcję należą blokery kanałów wapniowych, statyny, leki przeciwhistaminowe H₁
• pokarmy bogate w witaminę K – antagonisty witaminy K – zwiększenie zwartości witaminy K w diecie przyczyna się do zmniejszenia wskaźnika INR, oraz zmniejszają siłę działania warfaryny i acenokumarolu.