Glikokortykosteroidy (GKS) syntetyzowane są w korze nadnerczy (w warstwie pasmowatej i siatkowatej), w odpowiedzi na stymulację przez kortykotropinę (inaczej hormon adrenokortykotropowy, ACTH) wydzielany przez przysadkę. Stężenie ACTH regulowane jest na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Jego uwalnianie stymuluje kortykoliberyna (ang. corticotropin-releasing factor, CRH) produkowana przez podwzgórze, a hamują glikokortykosteroidy krążące w krwi. Wydzielanie GKS podlega rytmowi dobowemu, maksymalne wydzielanie następuje rano (między 6, a 9), a minimalne około północy.

Mechanizm działania glikokortykosteroidów

Glikokortykosteroidy działają poprzez receptory wewnątrzkomórkowe. Po związaniu hormonu z receptorem powstaje kompleks receptor-hormon, który ulega dimeryzacji i w tej postaci oddziałuje na jądro komórkowe. Tam kompleks hormon-receptor wiąże się z DNA w obrębie fragmentu promotorowego genu hamując lub pobudzając czynność konkretnego genu.

Działanie przeciwzapalne GKS związane jest z hamowaniem fosfolipazy A₂. Zablokowanie enzymu powoduje zmniejszone uwalnianie kwasu arachidonowego z błon komórkowych, co skutkuje zmniejszoną syntezą prostaglandyn, leukotrienów i tromboksanów.

Dodatkowo GKS hamują syntezę kolagenu i elastyny oraz proliferację fibroblastów. Jest to istotne z praktycznego punktu widzenia, gdyż wpływa na spowolnienie powstawania ziarniny i opóźnia gojenie się ran.

Działanie metaboliczne glikokortykosteroidów

Glikokortykosteroidy wykazują liczne działania metaboliczne takie jak:

• zmniejszenie wychwytu i zużycia glukozy przez mięśnie oraz zwiększenie glukoneogenezy w wątrobie (tzw. działanie diabetogenne, które powoduje hiperglikemię),
• nasilenie działania lipolitycznego katecholamin, co wpływa na przemieszczenie tkanki tłuszczowej jak w zespole Cushinga (okolice twarzy, karku, otyłość brzuszna),
• zmniejszenie syntezy białek i nasilenie ich rozpadu,
• hamowanie osi podwzgórze-przysadka (w przypadku nagłego odstawienia GKS dochodzi do niedoczynność kory nadnerczy),
• zmniejszenie wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego oraz nasilenie jego wydalania przez nerki,
• zatrzymanie jonów sodowych i utrata jonów potasowych,
• zwiększenie reaktywności układu krążenia na aminy katecholowe,
• działanie immunosupresyjne,
• stymulacja wytwarzania surfaktantu w płucach,
• zwiększenie liczby erytrocytów i trombocytów, a długoterminowo – leukopenia,
• zwiększenie integralności błon cytoplazmatycznych oraz zmniejszenie przepuszczalności naczyń krwionośnych.

Działania niepożądane glikokortykosteroidów

Glikokortykosteroidy mogą powodować szereg działań niepożądanych, takich jak:

• zmiany somatyczne:
  • otyłość,
  • zaokrąglenie i zaczerwienienie twarzy,
  • czerwone rozstępy w obrębie skóry tułowia i kończyn,
  • hirsutyzm,
  • obrzęki podudzi,
  • skłonność do powstawania wybroczyn,
  • zanik mięśni,
  • wzrost ciśnienia tętniczego,
  • upośledzenie tempa wzrostu u dzieci,
• zaburzenia metaboliczne:
  • spadek tolerancji glukozy,
  • cukrzyca steroidowa,
  • zasadowica hiperkaliemiczna,
  • nadmierny katabolizm białek,
  • ujemny bilans wapnia i fosforu – spadek wchłaniania z pożywienia – osteoporoza posteroidowa,
  • opóźnione gojenie się ran,
  • spadek odporności humoralnej i komórkowej,
  • u kobiet – nieregularne miesiączki,
  • u mężczyzn – spadek libido i potencji,
• inne:
  • maskowanie owrzodzeń żołądka i dwunastnicy,
  • ostra niewydolność nadnerczy po nagłym odstawieniu leku przy długotrwałym stosowaniu,
  • jatrogenny zespół Cushinga,
  • euforia, rzadziej depresja lub objawy psychotyczne,
  • zaćma, jaskra,
  • wzrost ciśnienia śródczaszkowego,
  • nadmierna krzepliwość krwi,
  • nadkażenie bakteryjne, grzybicze.

Skórne działania niepożądane GKS

Glikokortykosteroidy stosowane miejscowo często wywołują skórne działania niepożądane takie jak:

• zanik skóry i ścieńczenie naskórka, zwłaszcza na twarzy i fałdach skórnych,
• teleangiektazje (tzw. „pajączki”),
• rozstępy,
• zwiększenie łamliwości i kruchości naczyń krwionośnych, łatwe powstawanie siniaków,
• trądzik posteroidowy,
• zapalenie mieszków włosowych,
• przebarwienia i odbarwienia,
• utrudnienie i wydłużenie gojenia się ran i owrzodzeń,
• hirsutyzm.

Podział glikokortykosteroidów

Glikokortykosteroidy klasyfikowane są według różnych kryteriów. Najczęściej spotkasz się z ich podziałem według czasu działania oraz według siły działania.

W poniższej tabeli przedstawiono podział glikokortykosteroidów ze względu na czas działania.

Glikokortykosteroidy stosowane doustnie lub dożylnie można podzielić ze względu na względną siłę działania, na podstawie dawki jaką należy podać pacjentowi aby otrzymać równoważne działanie.

Glikokortykosteroidy stosowane miejscowo są klasyfikowane do 7 grup, uwzględniających ich siłę działania. Podział ten został opracowany na podstawie siły, z jaką różne GKS obkurczają naczynia krwionośne.

Glikokortykosteroidy do stosowania miejscowego

Glikokortykosteroidy do stosowania miejscowego są lekami stosowanymi w wielu jednostkach chorobowych skóry, oczu, nosa i uszu. Znajdują zastosowanie w terapii atopowego zapalenia skóry, łuszczycy, liszaju płaskim i przy odczynach alergicznych, a także w preparatach złożonych w leczeniu żylaków odbytu.

W praktyce przyda Ci się wiedza, że preparaty z tą samą substancją czynną, ale o innej postaci, np. krem i maść, różnią się siłą działania. Podobnie ta sama substancja w formie różnych soli lub estrów może charakteryzować się różną siłą działania, np. octan hydrokortyzonu jest klasyfikowany jako GKS o słabym działaniu, natomiast maślan hydrokortyzonu to już GKS o średniej sile działania.

Najczęściej stosowanymi miejscowo GKS są:

• hydrokortyzon (Dermocort, w: Oxycort, Pimafucort),
• alklometazon (Afloderm),
• deksametazon (Dexapolcort),
• fluocynolon (Flucinar),
• mometazon (Elocom),
• betametazon (Diprogenta, Beloderm),
• propionian flutykazonu (Cutivate)

Glikokortykosteroidy doustne

Glikokortykosteroidy ze względu na swoje działanie przeciwalergiczne, przeciwzapalne i immunomodulujące są stosowane doustnie w chorobach takich jak:

• choroby skóry i błon śluzowych,
• choroby nowotworowe,
• choroby autoimmunologiczne,
• choroby układu endokrynnego (np. niedoczynność kory nadnerczy),
• chorobach alergicznych o ciężkim przebiegu,
• chorobach przewodu pokarmowego (np. choroba Leśniewskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelit)
• chorobach układu krwionośnego.

Doustnie stosowane są następujące leki z tej grupy:

• hydrokortyzon (Hydrocortisonum Jelfa),
• deksametazon (Demezon, Pabi-Dexamethason),
• prednizolon (Encortolon),
• prednizon (Encorton),
• metyloprednizolon (Metypred),
• budezonid (Entocort).

Glikokortykosteroidy do wstrzykiwań

Glikokortykosteroidy mogą być również podawane pozajelitowo w formie wstrzyknięć dożylnych, infuzji dożylnych lub wstrzyknięć domięśniowych w leczeniu pacjentów w ciężkim stanie w przebiegu chorób takich jak:

• pierwotna lub wtórna niedoczynność kory nadnerczy,
• stany wstrząsowe (np. wstrząs pourazowy, wstrząs anafilaktyczny),
• ciężkie stany spastyczne oskrzeli (np. w astmie),
• ostre stany alergiczne (np. obrzęk naczynioruchowy),
• ciężka postać rumienia wielopostaciowego (zespół Stevensa-Johnsona),
• ostra reakcja nadwrażliwości na leki.

GKS mogą być również podawane bezpośrednio do stawu w celu zredukowania bólu i stanu zapalnego w RZS i innych chorobach zwyrodnieniowych.

Glikokortykosteroidy wziewne

Glikokortykosteroidy w postaciach wziewnych są stosowane w astmie w celu kontrolowania przebiegu choroby, a także w zaostrzeniach POChP.

Najczęściej stosowanymi GKS wziewnymi są:

• cyklezonid (Alvesco), wykazuje niewielkie powinowactwo do receptora glikokortykosteroidowego, po podaniu wziewnym ulega w płucach pod wpływem enzymów przemianie do demetylopropionylocyklezonidu,
• beklometazon (w: Fostex),
• budezonid (Nebbud, Pulmicort),
• furoinian flutykazonu (Avamys),
• propionian flutykazonu (Flixotide).

Glikokortykosteroidy donosowe

Glikokortykosteroidy w postaci aerozolu do nosa są leczeniem z wyboru alergicznego sezonowego i przewlekłego nieżytu nosa. Maksymalną skuteczność wykazują po okresie od 1 do 3 tygodni stosowania. GKS donosowe są stosowane również w leczeniu polipów nosa.

W Polsce jako preparaty do stosowania donosowego dostępne są następujące leki z tej grupy:

• mometazon (Nasomentin, Momester),
• furoinian flutykazonu (Avamys),
• propionian flutykazonu (Fanipos, Flixonase),
• beklometazon (Beclonasal Aqua),
• budezonid (Tafen Nasal).