Glikokortykosteroidy (GKS) syntetyzowane są w korze nadnerczy (w warstwie pasmowatej i siatkowatej), w odpowiedzi na stymulację przez kortykotropinę (inaczej hormon adrenokortykotropowy, ACTH) wydzielany przez przysadkę. Stężenie ACTH regulowane jest na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Jego uwalnianie stymuluje kortykoliberyna (ang. corticotropin-releasing factor, CRH) produkowana przez podwzgórze, a hamują glikokortykosteroidy krążące w krwi. Wydzielanie GKS podlega rytmowi dobowemu, maksymalne wydzielanie następuje rano (między 6, a 9), a minimalne około północy.
Mechanizm działania glikokortykosteroidów
Glikokortykosteroidy działają poprzez receptory wewnątrzkomórkowe. Po związaniu hormonu z receptorem powstaje kompleks receptor-hormon, który ulega dimeryzacji i w tej postaci oddziałuje na jądro komórkowe. Tam kompleks hormon-receptor wiąże się z DNA w obrębie fragmentu promotorowego genu hamując lub pobudzając czynność konkretnego genu.

Działanie przeciwzapalne GKS związane jest z hamowaniem fosfolipazy A2. Zablokowanie enzymu powoduje zmniejszone uwalnianie kwasu arachidonowego z błon komórkowych, co skutkuje zmniejszoną syntezą prostaglandyn, leukotrienów i tromboksanów.
Dodatkowo GKS hamują syntezę kolagenu i elastyny oraz proliferację fibroblastów. Jest to istotne z praktycznego punktu widzenia, gdyż wpływa na spowolnienie powstawania ziarniny i opóźnia gojenie się ran.
Działanie metaboliczne glikokortykosteroidów
Glikokortykosteroidy wykazują liczne działania metaboliczne takie jak:
- zmniejszenie wychwytu i zużycia glukozy przez mięśnie oraz zwiększenie glukoneogenezy w wątrobie (tzw. działanie diabetogenne, które powoduje hiperglikemię),
- nasilenie działania lipolitycznego katecholamin, co wpływa na przemieszczenie tkanki tłuszczowej jak w zespole Cushinga (okolice twarzy, karku, otyłość brzuszna),
- zmniejszenie syntezy białek i nasilenie ich rozpadu,
- hamowanie osi podwzgórze-przysadka (w przypadku nagłego odstawienia GKS dochodzi do niedoczynność kory nadnerczy),
- zmniejszenie wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego oraz nasilenie jego wydalania przez nerki,
- zatrzymanie jonów sodowych i utrata jonów potasowych,
- zwiększenie reaktywności układu krążenia na aminy katecholowe,
- działanie immunosupresyjne,
- stymulacja wytwarzania surfaktantu w płucach,
- zwiększenie liczby erytrocytów i trombocytów, a długoterminowo – leukopenia,
- zwiększenie integralności błon cytoplazmatycznych oraz zmniejszenie przepuszczalności naczyń krwionośnych.
Działania niepożądane glikokortykosteroidów
Glikokortykosteroidy mogą powodować szereg działań niepożądanych, takich jak:
- zmiany somatyczne:
- otyłość,
- zaokrąglenie i zaczerwienienie twarzy,
- czerwone rozstępy w obrębie skóry tułowia i kończyn,
- hirsutyzm,
- obrzęki podudzi,
- skłonność do powstawania wybroczyn,
- zanik mięśni,
- wzrost ciśnienia tętniczego,
- upośledzenie tempa wzrostu u dzieci,
- zaburzenia metaboliczne:
- spadek tolerancji glukozy,
- cukrzyca steroidowa,
- zasadowica hiperkaliemiczna,
- nadmierny katabolizm białek,
- ujemny bilans wapnia i fosforu – spadek wchłaniania z pożywienia – osteoporoza posteroidowa,
- opóźnione gojenie się ran,
- spadek odporności humoralnej i komórkowej,
- u kobiet – nieregularne miesiączki,
- u mężczyzn – spadek libido i potencji,
- inne:
- maskowanie owrzodzeń żołądka i dwunastnicy,
- ostra niewydolność nadnerczy po nagłym odstawieniu leku przy długotrwałym stosowaniu,
- jatrogenny zespół Cushinga,
- euforia, rzadziej depresja lub objawy psychotyczne,
- zaćma, jaskra,
- wzrost ciśnienia śródczaszkowego,
- nadmierna krzepliwość krwi,
- nadkażenie bakteryjne, grzybicze.
Skórne działania niepożądane GKS
Glikokortykosteroidy stosowane miejscowo często wywołują skórne działania niepożądane takie jak:
- zanik skóry i ścieńczenie naskórka, zwłaszcza na twarzy i fałdach skórnych,
- teleangiektazje (tzw. „pajączki”),
- rozstępy,
- zwiększenie łamliwości i kruchości naczyń krwionośnych, łatwe powstawanie siniaków,
- trądzik posteroidowy,
- zapalenie mieszków włosowych,
- przebarwienia i odbarwienia,
- utrudnienie i wydłużenie gojenia się ran i owrzodzeń,
- hirsutyzm.
Podział glikokortykosteroidów
Glikokortykosteroidy klasyfikowane są według różnych kryteriów. Najczęściej spotkasz się z ich podziałem według czasu działania oraz według siły działania.
W poniższej tabeli przedstawiono podział glikokortykosteroidów ze względu na czas działania.
Krótko działające | Średnio długo działające | Długo działające |
---|---|---|
do 12 godzin | 12-36 godzin | powyżej 36 godzin |
hydrokortyzon | prednizon prednizolon triamcynolon | deksametazon betametazon |
Glikokortykosteroidy stosowane doustnie lub dożylnie można podzielić ze względu na względną siłę działania, na podstawie dawki jaką należy podać pacjentowi aby otrzymać równoważne działanie.
GKS słabo działające | GKS o umiarkowanym działaniu | GKS silnie działające |
---|---|---|
hydrokortyzon kortyzon | prednizon prednizolon triamcinolon metylprednizolon | deksametazon betametazon |
Glikokortykosteroidy stosowane miejscowo są klasyfikowane do 7 grup, uwzględniających ich siłę działania. Podział ten został opracowany na podstawie siły, z jaką różne GKS obkurczają naczynia krwionośne.
najsilniejsze (klasa I) | o dużej sile działania (klasa II) | o średniej sile działania (klasa III-IV) | o mniejszej sile działania (klasa V) | o małej sile działania (klasa VI) | najsłabsze (klasa VII) |
dipropionian betametazonu (maść), klobetazol | dipropionian betametazonu (krem), mometazon (maść) | walerianian betametazonu, fluocynolon, flutykazon, mometazon (krem) | maślan hydrokortyzonu | aklometazon, dezonid | octan hydrokortyzonu, deksametazon |
Glikokortykosteroidy do stosowania miejscowego
Glikokortykosteroidy do stosowania miejscowego są lekami stosowanymi w wielu jednostkach chorobowych skóry, oczu, nosa i uszu. Znajdują zastosowanie w terapii atopowego zapalenia skóry, łuszczycy, liszaju płaskim i przy odczynach alergicznych, a także w preparatach złożonych w leczeniu żylaków odbytu.
W praktyce przyda Ci się wiedza, że preparaty z tą samą substancją czynną, ale o innej postaci, np. krem i maść, różnią się siłą działania. Podobnie ta sama substancja w formie różnych soli lub estrów może charakteryzować się różną siłą działania, np. octan hydrokortyzonu jest klasyfikowany jako GKS o słabym działaniu, natomiast maślan hydrokortyzonu to już GKS o średniej sile działania.
Najczęściej stosowanymi miejscowo GKS są:
- hydrokortyzon (Dermocort, w: Oxycort, Pimafucort),
- alklometazon (Afloderm),
- deksametazon (Dexapolcort),
- fluocynolon (Flucinar),
- mometazon (Elocom),
- betametazon (Diprogenta, Beloderm),
- propionian flutykazonu (Cutivate)
Glikokortykosteroidy doustne
Glikokortykosteroidy ze względu na swoje działanie przeciwalergiczne, przeciwzapalne i immunomodulujące są stosowane doustnie w chorobach takich jak:
- choroby skóry i błon śluzowych,
- choroby nowotworowe,
- choroby autoimmunologiczne,
- choroby układu endokrynnego (np. niedoczynność kory nadnerczy),
- chorobach alergicznych o ciężkim przebiegu,
- chorobach przewodu pokarmowego (np. choroba Leśniewskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelit)
- chorobach układu krwionośnego.
Doustnie stosowane są następujące leki z tej grupy:
- hydrokortyzon (Hydrocortisonum Jelfa),
- deksametazon (Demezon, Pabi-Dexamethason),
- prednizolon (Encortolon),
- prednizon (Encorton),
- metyloprednizolon (Metypred),
- budezonid (Entocort).
Glikokortykosteroidy do wstrzykiwań
Glikokortykosteroidy mogą być również podawane pozajelitowo w formie wstrzyknięć dożylnych, infuzji dożylnych lub wstrzyknięć domięśniowych w leczeniu pacjentów w ciężkim stanie w przebiegu chorób takich jak:
- pierwotna lub wtórna niedoczynność kory nadnerczy,
- stany wstrząsowe (np. wstrząs pourazowy, wstrząs anafilaktyczny),
- ciężkie stany spastyczne oskrzeli (np. w astmie),
- ostre stany alergiczne (np. obrzęk naczynioruchowy),
- ciężka postać rumienia wielopostaciowego (zespół Stevensa-Johnsona),
- ostra reakcja nadwrażliwości na leki.
GKS mogą być również podawane bezpośrednio do stawu w celu zredukowania bólu i stanu zapalnego w RZS i innych chorobach zwyrodnieniowych.
Glikokortykosteroidy wziewne
Glikokortykosteroidy w postaciach wziewnych są stosowane w astmie w celu kontrolowania przebiegu choroby, a także w zaostrzeniach POChP.
Najczęściej stosowanymi GKS wziewnymi są:
- cyklezonid (Alvesco), wykazuje niewielkie powinowactwo do receptora glikokortykosteroidowego, po podaniu wziewnym ulega w płucach pod wpływem enzymów przemianie do demetylopropionylocyklezonidu,
- beklometazon (w: Fostex),
- budezonid (Nebbud, Pulmicort),
- furoinian flutykazonu (Avamys),
- propionian flutykazonu (Flixotide).
Glikokortykosteroidy donosowe
Glikokortykosteroidy w postaci aerozolu do nosa są leczeniem z wyboru alergicznego sezonowego i przewlekłego nieżytu nosa. Maksymalną skuteczność wykazują po okresie od 1 do 3 tygodni stosowania. GKS donosowe są stosowane również w leczeniu polipów nosa.
W Polsce jako preparaty do stosowania donosowego dostępne są następujące leki z tej grupy:
- mometazon (Nasomentin, Momester),
- furoinian flutykazonu (Avamys),
- propionian flutykazonu (Fanipos, Flixonase),
- beklometazon (Beclonasal Aqua),
- budezonid (Tafen Nasal).