Leki działające na przysadkę i podwzgórze

Podwzgórze i przysadka to najważniejsze narządy kontrolujące pracę układu hormonalnego.
Spis treści

Układ podwzgórze-przysadka, odpowiada za utrzymanie homeostazy, czyli równowagi organizmu poprzez regulację czynności kluczowych narządów obwodowych. Zapamiętaj, że podwzgórze wraz z przysadką stanowią nadrzędną jednostkę czynnościową regulacji hormonalnej.

Podwzgórze

Podwzgórze zlokalizowane jest w brzusznej części międzymózgowia. Składa się z następujących części:

  • część przednia, w której znajdują się jądra przykomorowe i nadwzrokowe produkujące wazopresynę i oksytocynę,
  • część środkowa, która produkuje hormony wpływające na czynność wydzielniczą przysadki,
  • część tylna, która zawiera połączenia z ośrodkami układu wegetatywnego w śródmózgowiu i rdzeniu przedłużonym

Zwróć uwagę, że wazopresyna i oksytocyna, pomimo tego, że powstają w podwzgórzu, zaliczane są do hormonów przysadki, ponieważ magazynowane są w jej tylnym płacie.

Hormony wydzielane przez podwzgórze, sterujące wydzielaniem hormonów w przysadce dzieli się na dwie grupy, czyli:

  • liberyny, inaczej hormony pobudzające działanie przysadki, do których zaliczamy kortykoliberynę, tyreoliberynę, gonadoliberynę,
  • statyny, czyli hormony hamujące działanie przysadki, do których zaliczamy somatostatynę i prolaktostatynę.

Przysadka

Przysadka położona jest w kostnej podstawie czaszki, w zagłębieniu zwanym siodłem tureckim. Zbudowana jest z dwóch płatów: przedniego (gruczołowego) i tylnego (nerwowego).

W poniższej tabeli przedstawiono porównanie hormonów wydzielanych przez przysadkę.

Nazwa hormonuDziałanieZastosowanie diagnostyczneZastosowanie kliniczne
tyreotropina (TSH)stymulacja wzrostu tarczycy, wytwarzanie hormonów tarczycy i ich wydzielaniediagnostyka chorób tarczycy
kortykotropina (ACTH)stymulacja wytwarzania glikokortykosteroidów (w mniejszym stopniu innych hormonów nadnerczy)różnicowanie przysadkowej i pozaprzysadkowej niewydolności kory nadnerczyniektóre przypadki padaczki dziecięcej
gonadotropiny (folitropina – FSH, lutropina – LH)FSH – u kobiet stymulacja dojrzewania pęcherzyków jajnikowych i synteza estrogenów, u mężczyzn stymulacja spermatogenezy
LH – u kobiet wywoływanie owulacji i tworzenie ciałka żółtego, u mężczyzn synteza androgenów
bezpłodność z powodu hipogonadyzmu
prolaktyna (PRL)stymulacja pracy gruczołów mlecznych
hamowanie uwalniania gonadotropin i reakcji jajników na te hormony
diagnostyka niepłodności oraz zaburzeń owulacji i miesiączkowania u kobietagonisty receptorów dopaminergicznych, np. alkaloidy sporyszu stosowane są w leczeniu bezpłodności oraz w celu zahamowania laktacji
somatotropina (GH)powoduje lipolizę, glukoneogenezę ze spadkiem utylizacji glukozy, zwiększa biosyntezę białekleczenie karłowatości przysadkowej, stosowana w zespole Turnera
wazopresyna (ADH)antydiuretyczne, skurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych, nasilenie skurczów mięśni gładkich jelit i pęcherza moczowego, słaba stymulacja skurczów macicy, nasilenie uwalniania ACTH, usprawnienie procesów pamięciowych, pobudzenie syntezy czynnika krzepnięcia VIII i czynnika von Willebranda moczówka prosta, moczenie nocne, krwawienia z żylaków przełyku, owrzodzeń żołądka i dwunastnicy, krwawienia z mięśniaków macicy, hipotonia poporodowa macicy, zmniejszenie krwawienia w III fazie porodu, operacje jamy brzusznej, hemofilia, choroba von Willebranda, zaburzenia pamięci
oksytocynapowoduje skurcze macicy, skurcze mięśni gładkich w gruczole mlekowym, u mężczyzn wpływa na kurczliwość nasieniowodów, zwiększa wydzielanie: FSH, LH, TSH, wpływa ujemnie na procesy pamięciowe (zanik pamięci po porodzie), przy podaniu dożylnym rozszerza naczynia krwionośne, duże dawki mogą działać antydiuretycznieindukcja porodu, słaba czynność porodowa,
antagonista oksytocyny (atosiban) stosowany jest do zapobiegania przedwczesnym porodom
Porównanie hormonów wydzielanych przez przysadkę.

Zwróć uwagę, że gonadotropina kosmówkowa (HCG) jest produkowana nie przez przysadkę, ale przez zarodek lub komórki nowotworowe. Oznaczanie obecności gonadotropiny HCG w moczu lub krwi kobiety jest metodą wykorzystywaną w testach ciążowych. Z kolei HCG pozyskiwana z moczu ciężarnych w stosowana jest w stymulacji owulacji.

Analogi somatostatyny

Somatostatyna (ang. growth hormone-inhibiting hormone, GHIH) jest hormonem peptydowym wydzielanym przez podwzgórze. Hamuje ona uwalnianie hormonu wzrostu oraz tyreotropiny z przysadki, hormonów peptydowych przewodu pokarmowego, m.in. gastryny i sekretyny oraz uwalnianie insuliny i glukagonu z trzustki. Receptory somatostatyny występują w wielu tkankach, również w guzach neuroendoktynnych, z których substancje wydzielane są w nadmiarze.

Lanreotyd

Lanreotyd (Somatuline Autogel, Somatuline PR) jest to analog somatostatyny, który wykazuje od niej silniejsze i dłuższe działanie. Posiada duże powinowactwo do obwodowych receptorów somatostatyny obecnych w trzustce, a dużo mniejsze do receptorów ośrodkowych.

Wskazania do stosowania lanreotydu to:

  • akromegalia,
  • pierwotne gruczolaki przysadki mózgowej odpowiedzialne za nadczynność tarczycy.

Oktreotyd

Oktreotyd (Okteva, Sandostatin) ma podobne właściwości do naturalnej somatostatyny, jednak wykazuje dłuższy czas działania. Zmniejsza czynność skurczową pęcherza moczowego i działa przeciwbiegunkowo.

Wskazania do stosowania oktreotydu to:

  • akromegalia,
  • hormonalnie czynne guzy żołądka, jelit i trzustki,
  • paliatywne leczenie przerzutów endokrynnych nowotworów trzustki,
  • powikłania po operacjach trzustki,
  • krwawienia z żylaków żołądkowo-przełykowych.

Do działań niepożądanych, jakie może wywołać oktreotyd należą:

  • zaburzenia żołądkowo-jelitowe,
  • reakcje w miejscu wstrzyknięcia,
  • bóle głowy,
  • zaburzenia czynności tarczycy,
  • hiperglikemia lub hipoglikemia.

Pasyreotyd

Pasyreotyd (Signifor) to analog somatostatyny, który wykazuje najsilniejsze powinowactwo do receptora somatostatyny typu HSST5 obecnego w komórkach gruczolaków wytwarzających hormon adrenokortykotropowy (ACTH). Lek powoduje zahamowanie wydzielania tego hormonu.

Wskazania do stosowania pasyreotydu to:

  • choroba Cushinga,
  • akromegalia w przypadku nieskuteczności leczenia chirurgicznego.

Działania niepożądane, które mogą wystąpić w czasie stosowania leku to:

  • hiperglikemia,
  • zaburzenia żołądkowo-jelitowe,
  • kamica żółciowa.

Analogi somatotropiny

Somatotropina, czyli hormon wzrostu (ang. growth hormone, GH) pobudza receptory obecne w wielu tkankach organizmu, co skutkuje, między innymi, wytworzeniem insulinopodobnych czynników wzrostu IGF-1 i IGF-2, inaczej nazwanych somatomedynami. Głównym działaniem tego hormonu jest pobudzanie przyrostu masy ciała i wzrastania.

Pegwisomant

Pegwisomant (Somavert) jest to analog somatotropiny, działający jak jej antagonista. Lek ten stosowany jest w leczeniu akromegalii niepoddającej się leczeniu chirurgicznemu.

Działania niepożądane, które mogą wystąpić w czasie stosowania leku to:

  • bóle głowy,
  • nudności,
  • wymioty,
  • objawy grypopodobne.

Inhibitory prolaktyny

Prolaktyna (PRL) jest hormonem peptydowym wydzielanym przez przysadkę. Jej wydzielanie jest regulowane jest dopaminę wydzielaną w podwzgórzu oraz przez tyreoliberynę oraz progesteron.

Prolaktyna w okresie poporodowym pobudza laktacje, z kolei jej nadmierne wydzielanie powoduje zaburzenia miesiączkowania i mlekotok. W leczeniu hiperprolaktynemii stosowane są agonisty receptorów dopaminergicznych.

Bromokryptyna

Bromokryptyna (Bromergon) to agonista receptora dopaminergicznego D2 w OUN, powoduje zahamowanie wydzielania prolaktyny z przysadki.

Wskazania do stosowania bromokryptyny to:

  • zapobieganie lub hamowanie fizjologicznej laktacji poporodowej,
  • hiperprolaktynemia u kobiet i mężczyzn,
  • mlekotok,
  • akromegalia,
  • choroba Parkinsona,
  • gruczolaki przysadki typu prolaktynoma.

Bromokryptyna może powodować działania niepożądane takie jak:

  • przekrwienie błony śluzowej nosa,
  • hipotonia ortostatyczna,
  • nudności i wymioty.

Kabergolina

Kabergolina (Dostinex) to wybiórczy agonista receptorów D2. Podobnie jak bromokryptyna stosowana jest w celu zahamowania laktacji oraz w hiperprolaktynemii. Lek ten może powodować takie działania niepożądane jak: senność, obniżenie ciśnienia tętniczego i uderzenia gorąca.

Chinagolid

Chinagolid (Norprolac) to wybiórczy agonista receptorów D2. Podobnie jak bromokryptyna stosowany jest w hiperprolaktynemii. Podczas stosowania leku mogą wystąpić takie działania niepożądane jak: zaburzenia żoładkowo-jelitowe, spadki ciśnienia krwi i zawroty głowy.

Lizuryd

Lizuryd (niedostępny w Polsce Cuvalit) to częściowy agonista receptorów dopaminergicznych D2 D3 i D4 oraz serotoninergicznych.

Stosowany jest w leczeniu choroby Parkinsona, akromegalii oraz prewencyjnie w migrenie.

Analogi wazopresyny

Wazopresyna, inaczej hormon antydiuretyczny (ang. antidiuretic hormone, ADH) to hormon peptydowy wydzielany przez podwzgórze (w postaci preprowazopresyny) i magazynowany w przysadce. Poprzez pobudzenie receptorów V1 wywołuje efekty takie jak:

  • skurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych,
  • agregacja płytek krwi,
  • glikogenoliza w wątrobie,
  • skurcz mięśni gładkich macicy,
  • skurcz naczyń krwionośnych w wątrobie,
  • wpływ na rozwój mózgu, kształtowanie pamięci i uczenia się.

Z kolei poprzez wpływ na receptory V2 powoduje zwiększenie wchłaniania wody w komórkach głównych kanalików zbiorczych nerek przez przemieszczenie z cytoplazmy i wbudowanie do błony komórkowej kanałów wodnych – akwaporyn.

Desmopresyna

Desmopresyna (Minirin, Noqturina) to syntetyczny analog wazopresyny o znacznie dłuższym działaniu. Działa ona selektywnie na rec. V2, przez co pozbawiona jest wpływu na mięśnie gładkie naczyń.

Wskazania do stosowania desmopresyny to:

  • moczówka prosta ośrodkowa,
  • moczenie nocne powyżej 6 roku życia,
  • leczenie nokturii u dorosłych, 
  • diagnostyka zdolności zagęszczania moczu.

Działania niepożądane, które mogą być związane z stosowaniem leku to:

  • małomocz,
  • bóle głowy,
  • przewodnienie hipotoniczne (tzw. “zatrucie wodne”),
  • nudności,
  • bóle brzucha.

Terlipresyna

Terlipresyna (Glypressin) to selektywny agonista receptorów V1A , powoduje skurcz naczyń krwionośnych (głównie trzewnych) oraz wzrost napięcia mięśni gładkich m.in. ściany przełyku oraz macicy.

Wskazania do stosowania terlipresyny to:

  • krwotoki z przewodu pokarmowego, z żylaków przełyku, wrzodów dwunastnicy,
  • krwotoki z dróg moczowo-płciowych w przebiegu atonii poporodowej macicy, porodu lub poronienia,
  • ograniczenie krwawienia podczas operacji chirurgicznych.

Działania niepożądane, które mogą być związane z stosowaniem leku to:

  • bradykardia,
  • skurcz naczyń wieńcowych,
  • wzrost ciśnienia tętniczego krwi,
  • ból brzucha,
  • biegunka,
  • skurcz macicy.

Antagonisty oksytocyny

Oksytocyna (OXY) to hormon peptydowy wydzielany przez podwzgórze (w postaci preprooksyfizyny) i magazynowany w przysadce. Oksytocyna powoduje skurcze mięśni macicy, co ma znaczenie m.in. podczas porodu.

Mechanizm działania oksytocyny i leków tokolitycznych.

Atosiban

Atosiban (Tractocile) to konkurencyjny antagonista receptorów oksytocyny i wazopresyny, którego działanie polega na osłabieniu czynności skurczowej macicy (działanie tokolityczne). Podawany jest we wlewie w przypadku zagrożenia występowania przedwczesnego porodu.

Działania niepożądane związane z stosowaniem leku to:

  • nudności,
  • bóle i zawroty głowy,
  • gorączka,
  • odczyny w miejscu podania,
  • hiperglikemia,
  • tachykardia.

Barusiban

Barusiban to selektywny antagonista receptorów oksytocyny, niedostępny w Polsce. Stosowany jest w badaniach dotyczących niepłodności i zapłodnienia in vitro.

Piśmiennictwo:
  1. Janiec W. (red.) (2021). Kompendium Farmakologii. PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
  2. Jawień, J., Korbut,R., Olszanecki, R, Wołkow, P. (2017). Farmakologia. PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
  3. Brunton, L., Hilal-Dandan, R., Knollman, B. (2017). Goodman and Gilman’s The Pharmacological Basis of Therapeutics. Thirteenth edition. McGraw-Hill Education.
  4. Mutschler, E., Geisslinger, G., Kroemer, H. K., Ruth, P., Schaefer-Korting. (2013). Mutschler Farmakologia i Toksykologia. Wydanie trzecie. MedPharm.
  5. Katzung, B.G., Masters, S.B., Trevor, A.J. (2012). Farmakologia ogólna i kliniczna. Wydanie pierwsze. MedPharm.
Data ostatniej aktualizacji: 6 miesięcy temu
Opracowanie: Ksenia Urbaniak, dr n. farm. Karolina Matyjaszczyk-Gwarda
Spis treści
Powered By MemberPress WooCommerce Plus Integration

Zaloguj się

Nie masz konta? Wykup dostęp

Zgłoś problem/uwagę/błąd

Wypowiedz się na temat wpisu "Leki działające na przysadkę i podwzgórze"

Tylko zalogowani użytkownicy mogą zgłaszać uwagi.