Nieswoiste zapalenia jelit to przewlekłe i nieuleczalne schorzenia o złożonej i niecałkowicie poznanej etiologii. Towarzyszy im stan zapalny i owrzodzenia ścian przewodu pokarmowego. Charakteryzują się występowaniem okresów bezobjawowych na przemian z fazami aktywności choroby.

Podstawowe grupy leków stosowane w leczeniu chorób zapalnych jelit to:

• preparaty kwasu 5-aminosalicylowego,
• glikokortykosteroidy,
• leki immunosupresyjne.

Choroby zapalne jelit

Do grupy chorób zapalnych jelit zaliczanych jest kilka schorzeń, z których najważniejsze to:

• wrzodziejące zapalenie jelita grubego,
• choroba Leśniowskiego-Crohna.

Choroby te mają zbliżony przebieg. Różnią się głównie miejscem występowania zmian zapalnych. We wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego proces zapalny obejmuje błonę śluzową i podśluzową jelita grubego, podczas gdy w chorobie Leśniowskiego-Crohna zmiany mogą wystąpić na każdym odcinku przewodu pokarmowego (od jamy ustnej do odbytnicy).

Objawy

Pierwsze objawy chorób zapalnych jelit są niespecyficzne, co utrudnia rozpoznanie. Do objawów pozajelitowych mogących wskazywać na ich rozwój należą:

• rumień guzowaty,
• artropatie obwodowe,
• artropatie osiowe,
• choroby oczu.

Objawy specyficzne dla chorób zapalnych jelit pojawiają się po kliku miesiącach po wystąpieniu objawów pozajelitowych i należą do nich:

• bóle brzucha,
• luźne, wodniste stolce,
• utrata apetytu,
• uczucie zmęczenia,
• spadek masy ciała,
• zmiany okołoodbytowe (ropnie, szczeliny, przetoki).

Przyczyny

Nieswoiste zapalenia jelit należą do grupy schorzeń autoimmunologicznych. Przyczyny rozwoju chorób nie są jednak znane. Wśród możliwych czynników sprzyjających rozwojowi tych chorób wymienia się czynniki:

• genetyczne,
• środowiskowe,
• immunologiczne.

Powikłania

Możliwe powikłania chorób zapalnych jelit to:

• niedożywienie,
• hipowitaminozy,
• powikłania infekcyjne,
• żylna choroba zakrzepwo-zatorowa,
• nowotwory jelit.

Preparaty kwasu 5-aminosalicylowego

Do preparatów kwasu 5-aminosalicylowego (5-ASA) należą:

• mesalazyna (Asamax, Pentasa),
• sulfasalazyna (Sulfasalazin Krka),
• olsalazyna (niedostępna w Polsce),
• balsalazyd (niedostępny w Polsce).

Leki z tej grupy stosowane doustnie albo doodbytniczo są rekomendowane jako leki pierwszego rzutu we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego.

Sulfasalazyna

Sulfasalazyna wykazuje działanie bakteriostatyczne, przeciwzapalne i immunosupresyjne. Jest to połączenie dwóch leków:

• kwasu 5-aminosalicylowego, działającego przeciwzapalne poprzez hamowanie syntezy PGE2 i leukotrienów w przewodzie pokarmowym,
• sulfapirydyny, działającej bakteriostatyczne.

Działania niepożądane związane z przyjmowaniem sulfasalazyny to:

• gorączka,
• zmniejszenie łaknienia,
• zaburzenia hematologiczne,
• zaburzenia żołądkowo-jelitowe,
• zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych,
• osutka,
• świąd,
• rumień,
• przemijająca oligospermia,
• żółtopomarańczowe zabarwienie moczu, płynów ustrojowych i/lub skóry (gdy stosowane są inne niż dojelitowa postaci preparatu).

Mesalazyna

Mesalazyna jest monomerem kwasu 5-aminosalicylowego. Mechanizm działania mesalazyny nie jest w pełni wyjaśniony – najprawdopodobniej polega on na hamowaniu syntezy prostaglandyny PGE2, prostacykliny PGI2, tromboksanu A2, leukotrienu B4 i hamowaniu reakcji utleniania w błonie śluzowej okrężnicy.

Preparaty mesalazyny do stosowania doustnego uwalniają czynną substancję dopiero w końcowym odcinku jelita cienkiego lub w okrężnicy, gdzie w niewielkim stopniu ulega ona wchłanianiu do krwi.

Działania niepożądane związane z przyjmowaniem mesalazyny to:

• biegunka,
• ból brzucha,
• nudności,
• wymioty,
• wzdęcie,
• pokrzywka,
• wysypka,
• ból głowy,
• gorączka,
• reakcje fotoalergiczne.

Glikokortykosteroidy

Glikokortykosteroidy są stosowane w leczeniu zaostrzeń chorób zapalnych jelit. GKS stosowanymi w leczeniu nieswoistych chorób jelit są:

• prednizon (Encorton),
• prednizolon (Encortolon),
• budezonid (Budenofalk),
• metyloprednizolon (Medrol,Metypred).

Indukcja remisji za pomocą GKS nie powinna trwać dłużej niż 4 tygodnie. Długotrwałe stosowanie GKS może doprowadzić do wystąpienia działań niepożądanych takich jak:

• nadciśnienie tętnicze,
• upośledzenie tolerancji glukozy lub cukrzyca,
• hipokaliemia,
• przyrost masy ciała,
• osłabienie odporności,
• zwiększenie ryzyka złamań i osteoporozy.

Leki immunosupresyjne

Leki immunosupresyjne stosowane są do podtrzymania remisji. Do leków immunosupresyjnych stosowanych w leczeniu nieswoistych chorób jelit należą:

• azatiopryna (Azathiopryne VIS, Imuran) – prolek biotransformowany do 6-merkaptopuryny, hamuje biosyntezę kwasów nukleinowych,
• merkaptopuryna (Mercaptopurinum VIS) – antymetabolit, analog puryn: adeniny i hipoksantyny, zaburza syntezę kwasów nukleinowych w dzielących się komórkach,
• cyklosporyna (Cyclaid, Equoral) – cykliczny polipeptyd będący inhibitorem kalcyneuryny,
• metotreksat (Ebetrexat) – antymetabolit, antagonista kwasu foliowego, hamuje syntezę nukleotydów purynowych oraz tymidynianów niezbędnych do syntezy i naprawy DNA oraz replikacji komórkowej,
• takrolimus (Advagraf) – inhibitor kalcyneuryny.

Leki z tej grupy działają hamująco na układ odpornościowy, co zwiększa podatność pacjenta na infekcje. Mogą też zaburzać funkcje wątroby, szpiku kostnego oraz powodować zapalenie trzustki.

Leki biologiczne

Terapia biologiczna chorób zapalnych jelit zarezerwowana jest u pacjentów, u których zawiodło leczenie konwencjonalne. W tym wskazaniu stosowane są:

• infliksymab (Flixabi, Inflectra) – przeciwciało monoklonalne skierowane przeciwko TNFalfa,
• adalimumab (Amgevita, Humira) – przeciwciało monoklonalne skierowane przeciwko TNFalfa,
• golimumab (Simponi) – przeciwciało monoklonalne skierowane przeciwko TNFalfa,
• wedolizumab (Entyvio) – humanizowane przeciwciało monoklonalne, które wiąże się swoiście z integryną α₄β₇, która ulega preferencyjnej ekspresji na wychwytywanych w jelitach pomocniczych limfocytach T,
• ustekinumab (Stelara) – przeciwciało monoklonalne skierowane przeciwko IL-12 i IL-13.