Progestageny to grupa hormonów steroidowych, do których zaliczamy związki naturalne oraz syntetyczne. Naturalnym przedstawicielem tej grupy leków jest progesteron – hormon płciowy wytwarzany przez ciałko żółte w drugiej fazie cyklu menstruacyjnego.

Progestageny mogą wykazywać dodatkowe działanie:

• androgenne (lewonorgestrel, dezogestrel, gestoden, norgestymat):
  • negatywny wpływ na profil lipidowy – zmniejszenie stężenia HDL,
  • negatywny wpływ na wygląd skóry – nasilenie trądziku, przetłuszczanie skóry, nadmierne owłosienie,

• antyandrogenne (cyproteron, dienogest, drospirenon, chlormadynon):
  • korzystny wpływ na profil lipidowy – zwiększenie stężenia HDL,
  • korzystny wpływ na wygląd skóry – zmniejszenie nasilenia trądziku

Porównanie progestagenów w kontekście ich właściwości i zastosowania został przedstawiony w poniższej tabeli.

Działania niepożądane, które może wywołać stosowanie gestagenów to m.in.:

• zmiany nastroju,
• retencja płynów, obrzęki,
• trądzik,
• zmiany libido,
• zwiększona krzepliwość krwi,
• utrata włosów albo hirsutyzm,
• objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego,
• nieregularne cykle miesiączkowe.

Wśród stosowanych gestagenów wyróżniamy trzy grupy chemiczne:

• pochodne progesteronu,
• pochodne 19-nortestosteronu,
• pochodne norgestrelu.

Progesteron

Progesteron (Luteina, Lustork), tak jak estradiol, po podaniu pozajelitowym działa krótko, a po podaniu doustnym wywołuje niewielkie działanie z uwagi na efekt pierwszego przejścia. Jest jednak stosowany w lecznictwie w postaciach do podania dopochwowego oraz podjęzykowego.

Wskazania do stosowania progesteronu to:

• zapłodnienie in vitro,
• zapobieganie porodom przedwczesnym,
• zapobieganie rozrostom endometrium.

Pochodne progesteronu

Pochodne progesteronu stosowane są głównie w leczeniu nowotworów endometrium. Oprócz tego mogą wchodzić w skład dwuskładnikowych środków antykoncepcyjnych oraz hormonalnej terapii zastępczej. Do pochodnych progesteronu zaliczamy, m.in.:

• megestrol,
• medroksyprogesteron.

Megestrol

Megestrol (Megalia) posiada właściwości gestagenowe, antyestrogenowe i antygonadotropowe. Pobudza łaknienie i może spowodować przyrost masy ciała.

Wskazania do stosowania megestrolu to:

• leczenie zachowawcze raka endometrium,
• leczenie raka sutka,
• leczenie braku łaknienia lub utraty masy ciała będącej wynikiem AIDS lub choroby nowotworowej.

Medroksyprogesteron

Medroksyprogesteron (Depo-Provera, Divina) to pochodna progesteronu wykazująca działanie gestagenowe, pozbawiona działania androgenowego i estrogenowego.

Wskazania do stosowania medroksyprogesteronu to:

• pierwotny i wtórny brak miesiączki,
• hormonalna terapia zastępcza,
• endometrioza,
• rak endometrium.

Pochodne 19-nortestosteronu

Pochodne 19-nortestosteronu to leki, które zazwyczaj wykazują, oprócz działania progestagennego również działanie androgenne. Do pochodnych 19-nortestosteronu zaliczamy m.in. następujące leki:

• noretysteron,
• linestrenol.

Noretysteron

Noretysteron (w: Activelle, Novofem) posiada właściwości gestsagenowe oraz dodatkowo słabą aktywność estrogenową i androgenową.

Stosowany jest w następujących wskazaniach:

• hormonalna terapia zastępcza,
• profilaktyka osteoporozy,
• leczenie krwawień macicy na tle czynnościowym.

Linestrenol

Linestrenol (Orgametril) wykazuje silne działanie progestagenne na błonę śluzową macicy. W ustroju ulega przemianie do noretysteronu.

Wskazania do stosowania linestrenolu to:

• leczenie krwawień macicy na tle czynnościowym,
• endometrioza.

Pochodne norgestrelu

Pochodne norgestrelu stosowane są głównie jako środki antykoncepcyjne.

Do tej grupy zaliczane są m.in.:

• dezogestrel,
• lewonorgestrel.

Dezogestrel

Dezogestrel (Azalia, w: Novynette) posiada silne działanie gestagenowe oraz słabe działanie androgenowe. Stosowany sam lub w połączeniu z etylenoestradiolem jako środek antykoncepcyjny.

Lewonorgestrel

Lewonorgestrel (Escapelle, Microgynon 21) posiada bardzo silne właściwości gestagenowe, oraz słabsze androgenowe. Stosowany sam jako antykoncepcja awaryjna, w połączeniu z etylenoestradiolem jako środek antykoncepcyjny, oraz w połączeniu z estradiolem w hormonalnej terapii zastępczej.

Drospirenon

Drospirenon (Axia, Daylette) to analog spironolaktonu, o działaniu antymineralokortykosteroidowym i androgenowym. Jest stosowany jako składnik antykoncepcji doustnej.

Antykoncepcja hormonalna

Środki antykoncepcyjne zawierają kombinację estrogenów i gestagenów lub tylko gestageny. Dwuskładnikowa tabletka antykoncepcyjna (DTA) zwiera połączenie następujących leków:

• estrogeny (etynyloestradiol, mestranol), które wykazują działanie antygonadotropowe, czyli hamują wydzielania FSH i dojrzewania pęcherzyka Graafa, a co za tym idzie owulację, poza tym estrogen zwiększa ilość receptora progesteronowego w endometrium co pozwala na zmniejszenie dawki progestagenu w tabletce,
• progestageny (neretysteron, noretynodrel, octan noretysteronu, dioctan etynodiolu, linestrenol,  norgestrel, norgestymat, dezogestrel, gestoden, dienogest, drospirenon), które wpływają na hamowanie wydzielania lutropiny (LH), co prowadzi do zahamowania owulacji, zwiększenie gęstości i zmniejszenie przenikliwości śluzu, zmniejszają kurczliwość jajowodów oraz wpływają na błonę śluzową macicy.

Preparaty DTA można podzielić na:

• preparaty małodawkowe:
  • preparaty małodawkowe (20 μg etynyloestradiolu + progestagen) – dla młodych kobiet,
  • preparaty standardowe – 30 μg etynyloestradiolu + progestagen,
• I generacja:
  • preparaty wysokodawkowe (>50 μg etynyloestradiolu + progestagen) – dla kobiet otyłych i chorych na padaczkę,
• II generacja:
  • preparaty zawierające lewonorgestrel, norgestymat oraz inne związki z grupy pochodnych noretysteronu oraz 20, 30 lub 35 μg etynyloestradiolu,
• III generacja:
  • preparaty zawierające dezogestrel lub gestoden oraz 20, 30 lub 35 μg etynyloestradiolu.

Pacjenta stosująca DTA jako metodę antykoncepcyjną powinna przyjmować tabletki regularnie, jednak według statystyk już podczas pierwszego cyklu tylko 33% kobiet nie pominęło żadnej tabletki. Schematy postępowania w razie pominięcia jednej lub większej ilości tabletek wyglądają następująco:

• pominięta 1 tabletka:
  • przyjąć pominiętą tabletkę jak najszybciej,
  • kontynuować zwykły schemat stosowania,
  • niewymagane dodatkowe metody antykoncepcji,
• pominięte 2 tabletki:
  • w 1. lub 2. tygodniu:
    • przyjąć 2 tabletki dziennie przez 2 dni, następnie dokończyć bieżące opakowanie,
    • stosowanie dodatkowych metod antykoncepcji niewymagane ale zalecane,
  • w 3. tygodniu:
    • początek przyjmowania tabletek w 1. dniu miesiączki – rozpocząć nowe opakowanie, natychmiast rozpocząć stosowanie dodatkowych metod antykoncepcji i kontynuować przez 7 dni,
    • początek przyjmowania tabletek w niedzielę – przyjmować codziennie tabletki do niedzieli, następnie rozpocząć nowe opakowanie, natychmiast rozpocząć stosowanie dodatkowych metod antykoncepcji i kontynuować przez 7 dni,
• pominięte 3 lub więcej tabletek:
  • początek przyjmowania tabletek w 1. dniu miesiączki:
    • rozpocząć nowe opakowanie,
    • natychmiast rozpocząć stosowanie dodatkowych metod antykoncepcji i kontynuować przez 7 dni
  • początek przyjmowania tabletek w niedzielę:
    • przyjmować codziennie tabletki do niedzieli, następnie rozpocząć nowe opakowanie,
    • natychmiast rozpocząć stosowanie dodatkowych metod antykoncepcji i kontynuować przez 7 dni.

Bezwzględne przeciwwskazania do stosowania DTA to:

• zatorowość w wywiadzie,
• zaburzenia krzepnięcia,
• unieruchomienie,
• znacznie podwyższone ciśnienie krwi,
• choroba niedokrwienna serca,
• choroby naczyń mózgowych,
• ciężka migrena,
• palenie tytoniu przez kobiety po 35. roku życia,
• znacznie podwyższone stężenie cholesterolu,
• rozpoznanie i podejrzenie raka sutka,
• zakrzepowe zapalenie żył.