Sulfonamidy to grupa leków przeciwbakteryjnych, które są pochodnymi amidu kwasu 4-aminobenzenosulfonowego. Ich mechanizm działania oparty jest na blokadzie syntezy kwasu foliowego, niezbędnego do powstania nukleotydów purynowych a tym samym kwasów nukleinowych.

Mechanizm działania sulfonamidów

Sulfonamidy hamują pierwszy etap syntezy folianów – powstawanie tetrahydrofolianu – blokując enzym syntetazę dihydropterydynową. Skutkuje to zahamowaniem syntezy kwasów nukleinowych, a w następstwie, podziałów komórek bakteryjnych.

Kwas foliowy jest niezbędny do prawidłowej syntezy zasad purynowych wchodzących w skład kwasów nukleinowych. Bakterie w przeciwieństwie do człowieka, nie potrafią pobierać folianów ze środowiska i wykorzystują do reakcji syntezy kwas para-aminobenzoesowy (PABA), pterydynę i kwas glutaminnowy. Sulfonamidy łączą się, zamiast kwasu PABA, z miejscem aktywnym w enzymie. Zahamowanie działania enzymu blokuje powstanie kwasu dihydrofoliowego, a w konsekwencji hamuje rozmnażanie się bakterii. Schemat przemian kwasu foliowego i punktów uchwytu sulfonamidów przedstawia poniższa rycina.

“obraz ryc.1 str. 36 z podręcznika Leki 2022 wydawnictwa.”

Spektrum działania sulfonamidów

Sulfonamidy posiadają szerokie spektrum działania. Wykazują aktywność przeciwko bakteriom Gram(+), w tym Nocardia, jak i Gram(-): E. coli, Klebsiella, Salmonella, Schigella, Enterobacter. Skuteczne są również w zakażeniach Chlamydia i Pneumocystis jirovescii. Nieskuteczne w leczeniu zakażeń bakteriami beztlenowymi.

Do grupy sulfonamidów zaliczamy:

• sulfacetamid (Sulfacetamidum Polpharma krople do oczu)
• sulfatiazol, w postaci soli srebrowej (Argosulfan krem)
• sulfasalazyna (Salazopyrin EN, Sulfasalzin EN Krka)
• sulfametoksazol+trimetoprim czyli kotrimoksazol (Biseptol, Bactrim)

Oporność na sulfonamidy

Bakterie z rodzaju Pseudomonas, Proteus, Serratia, Treponema są oporne na działanie sulfonamidów. Mutacje genów kodujących syntetazę dihydroflolianową i reduktazę dihydrofolianową prowadzą do zredukowania działania przeciwbakteryjnego sulfonamidów.

Wskazania sulfonamidów

Sulfonamidy wskazane są w leczeniu:

• zakażeń w przypadku oparzeń skóry wszystkich stopni, odleżyn, przewlekłych owrzodzeń podudzi (sulfatiazol)
• bakteryjnego zapalenia spojówek, profilaktycznie po urazach i oparzeniach gałki ocznej (sulfacetamid)
• przewlekłego zapalenia rogówki i spojówek, wywołanego przez Chlamydia trachomatis (“jaglica”)
• zakażeń dróg oddechowych, zapalenia ucha środkowego (ko-trimoksazol)
• zapalenia płuc wywołanego przez Pneumocystis jirovecii (ko-trimoksazol)
• zakażeń dróg moczowych (ko-trimoksazol)
• zakażeń przewodu pokarmowego, w tym duru brzusznego i biegunki podróżnych (ko-trimoksazol)
• toksoplazmozy (z pirymetaminą i sulfadiazyną)
• reumatoidalnego zapalenia stawów opornych na leczenie NLPZ (sulfasalazyna)
• przewlekłych chorób zapalnych jelit, np. choroby Leśniowskiego- Crohna, wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (sulfasalazyna)

Sulfametoksazol + trimetoprim

Trimetoprim hamuje kolejny etap syntezy folianów przeprowadzany przez reduktazę dihydrofolianową. Stosowanie połączenia sulfametoksazol + trimetoprim (kotrimoksazol) zwiększa siłę i spektrum działania obu leków. Mówimy wtedy o efekcie synergistycznym dwóch substancji leczniczych. W tym przypadku obserwuje się działanie bakteriobójcze w stężeniach, w których pojedyncze substancje działają bakteriostatycznie.

Wskazania ko-trimoksazolu

Ko-trimoksazol stosowany jest w leczeniu zakażeń :

• zapalenia płuc wywołanego przez Pneumocystis jirovesci,
• krztuśća (lek alternatywny)
• zakażeń przewodu pokarmowego wywołanych przez bakterie z rodzaju Shigella, Salmonella, Yersinia enterocolitica
• biegunki podróżnych wywołanej przez Escherischia coli
• zakażeń układu moczowego wywołanych przez bakterie z rodzaju: Escherichia coli, Klebsiella, Enterobacter, Proteus

Interakcje sulfonamidów

Sulfonamidy mogą powodować:

• hiperkaliemię (wzrost stężenia potasu we krwi) – uwaga na pacjentów stosujących jednocześnie IKA lub suplementy zawierające potas
• nasilenie działania metotreksatu (wzrost stężenia wolnej frakcji metotreksatu na skutek wypierania go z połączeń z białkami)
• zahamowanie wchłaniania kwasu foliowego (wskazana suplementacja kwasem foliowym u chorych przyjmujących sulfasalazynę)

Działania niepożądane sulfonamidów

Najważniejsze efekty uboczne stosowania sulfonamidów to:

• reakcje uczuleniowe (gorączka, wysypka, pokrzywka)
• zmiany skórne, w tym zespół Stevensa-Johnsona (rumień, nadżerki, martwica tkanek)
• hiperkaliemia (trimetoprim)
• agranulocytoza, niedokrwistość hemolityczna
• zaburzenia żołądkowo-jelitowe
• żółtaczka (na skutek wzrostu stężenia wolnej bilirubiny w osoczu)