Sulfonamidy to grupa leków przeciwbakteryjnych, które są pochodnymi amidu kwasu 4-aminobenzenosulfonowego. Ich mechanizm działania oparty jest na blokadzie syntezy kwasu foliowego, niezbędnego do powstania nukleotydów purynowych a tym samym kwasów nukleinowych.

Mechanizm działania sulfonamidów
Sulfonamidy hamują pierwszy etap syntezy folianów – powstawanie tetrahydrofolianu – blokując enzym syntetazę dihydropterydynową. Skutkuje to zahamowaniem syntezy kwasów nukleinowych, a w następstwie, podziałów komórek bakteryjnych.
Kwas foliowy jest niezbędny do prawidłowej syntezy zasad purynowych wchodzących w skład kwasów nukleinowych. Bakterie w przeciwieństwie do człowieka, nie potrafią pobierać folianów ze środowiska i wykorzystują do reakcji syntezy kwas para-aminobenzoesowy (PABA), pterydynę i kwas glutaminnowy. Sulfonamidy łączą się, zamiast kwasu PABA, z miejscem aktywnym w enzymie. Zahamowanie działania enzymu blokuje powstanie kwasu dihydrofoliowego, a w konsekwencji hamuje rozmnażanie się bakterii. Schemat przemian kwasu foliowego i punktów uchwytu sulfonamidów przedstawia poniższa rycina.
“obraz ryc.1 str. 36 z podręcznika Leki 2022 wydawnictwa.”
Spektrum działania sulfonamidów
Sulfonamidy posiadają szerokie spektrum działania. Wykazują aktywność przeciwko bakteriom Gram(+), w tym Nocardia, jak i Gram(-): E. coli, Klebsiella, Salmonella, Schigella, Enterobacter. Skuteczne są również w zakażeniach Chlamydia i Pneumocystis jirovescii. Nieskuteczne w leczeniu zakażeń bakteriami beztlenowymi.
Do grupy sulfonamidów zaliczamy:
- sulfacetamid (Sulfacetamidum Polpharma krople do oczu)
- sulfatiazol, w postaci soli srebrowej (Argosulfan krem)
- sulfasalazyna (Salazopyrin EN, Sulfasalzin EN Krka)
- sulfametoksazol+trimetoprim czyli kotrimoksazol (Biseptol, Bactrim)
Oporność na sulfonamidy
Bakterie z rodzaju Pseudomonas, Proteus, Serratia, Treponema są oporne na działanie sulfonamidów. Mutacje genów kodujących syntetazę dihydroflolianową i reduktazę dihydrofolianową prowadzą do zredukowania działania przeciwbakteryjnego sulfonamidów.
Wskazania sulfonamidów
Sulfonamidy wskazane są w leczeniu:
zakażeń w przypadku oparzeń skórywszystkich stopni, odleżyn, przewlekłych owrzodzeń podudzi (sulfatiazol)- bakteryjnego zapalenia spojówek, profilaktycznie po urazach i oparzeniach gałki ocznej (sulfacetamid)
przewlekłego zapalenia rogówki i spojówek, wywołanego przez Chlamydia trachomatis(“jaglica”)- zakażeń dróg oddechowych, zapalenia ucha środkowego (ko-trimoksazol)
zapalenia płuc wywołanego przez Pneumocystis jirovecii (ko-trimoksazol)- zakażeń dróg moczowych (ko-trimoksazol)
- zakażeń przewodu pokarmowego, w tym duru brzusznego i biegunki podróżnych (ko-trimoksazol)
toksoplazmozy (z pirymetaminą i sulfadiazyną)reumatoidalnego zapalenia stawów opornych na leczenie NLPZ (sulfasalazyna)przewlekłych chorób zapalnych jelit, np. choroby Leśniowskiego- Crohna, wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (sulfasalazyna)
Sulfametoksazol + trimetoprim
Trimetoprim hamuje kolejny etap syntezy folianów przeprowadzany przez reduktazę dihydrofolianową. Stosowanie połączenia sulfametoksazol + trimetoprim (kotrimoksazol) zwiększa siłę i spektrum działania obu leków. Mówimy wtedy o efekcie synergistycznym dwóch substancji leczniczych. W tym przypadku obserwuje się działanie bakteriobójcze w stężeniach, w których pojedyncze substancje działają bakteriostatycznie.
Wskazania ko-trimoksazolu
Ko-trimoksazol stosowany jest w leczeniu zakażeń :
- zapalenia płuc wywołanego przez Pneumocystis jirovesci,
- krztuśća (lek alternatywny)
- zakażeń przewodu pokarmowego wywołanych przez bakterie z rodzaju Shigella, Salmonella, Yersinia enterocolitica
- biegunki podróżnych wywołanej przez Escherischia coli
- zakażeń układu moczowego wywołanych przez bakterie z rodzaju: Escherichia coli, Klebsiella, Enterobacter, Proteus
Interakcje sulfonamidów
Sulfonamidy mogą powodować:
hiperkaliemię (wzrost stężenia potasu we krwi)– uwaga na pacjentów stosujących jednocześnie IKA lub suplementy zawierające potasnasilenie działania metotreksatu(wzrost stężenia wolnej frakcji metotreksatu na skutek wypierania go z połączeń z białkami)zahamowanie wchłaniania kwasu foliowego(wskazana suplementacja kwasem foliowym u chorych przyjmujących sulfasalazynę)
Działania niepożądane sulfonamidów
Najważniejsze efekty uboczne stosowania sulfonamidów to:
- reakcje uczuleniowe (gorączka, wysypka, pokrzywka)
- zmiany skórne, w tym zespół Stevensa-Johnsona (rumień, nadżerki, martwica tkanek)
- hiperkaliemia (trimetoprim)
- agranulocytoza, niedokrwistość hemolityczna
- zaburzenia żołądkowo-jelitowe
- żółtaczka (na skutek wzrostu stężenia wolnej bilirubiny w osoczu)